Aile Gereksinimleri

Aile gereksinimleri, özel gereksinimli çocuk ailelerinin çocuklarına ilişkin; bilgi, beceri ve tutumlarındaki var olan durumu ile özel gereksinimli çocuk ailesi olarak olmak istedikleri durum arasındaki farklardan oluşur. Ailelerin gereksinimleri öğrencilerin gelişim özelliklerine göre farklılık gösterir.

Aile gereksinimlerinin değerlendirilmesinin temel amacı, ailelerin özel greksinimli çocuklarının eğitimine katılımını sağlamak, çocuğa ve aileye sunulacak hizmetlerin türü, içeriği ve niteliğini belirlemektir. Bu amaçla öncelikle ailenin zihinsel yetersizlikten etkilenmiş çocukları olduğunu öğrendikleri andan itibaren yaşadıkları sorunların saptanması, ailelerin gereksinimleriyle birlikte güçlü yanları, kaynakları ve desteklerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Ailelerin özel gereksinim çocuklarının pek çok gereksinimleri karşılama da birincil katılımcı olmaları son derece önemlidir özellikle karşılaştıkları sorunlarla başa çıkma kapasitelerinin artırılması onların aile içinde ve çevreden aldıkları isteklerle de ilişkilidir. Ancak tüm bunlarla birlikte son yıllarda üzerinde önemle durulan aile merkezli uygulamalar ailelere yönelik yapılacak müdahalelerde aylık gereksinimlerinin belirlenmesi üzerine odaklanmaktadır. Aile gereksinimlerinin belirlenmesi ile ilgili yapılan çalışmalarda her aile bireyin kendi yaşam döngüsü çerçevesinde gereksinimlerini farklılaştığı ortaya konmuştur buna rağmen ailelerin en çok bilgi gereksinimi duydukları sosyal destek gereksinimi maddi gereksinimler eğitim gereksinimleri sosyal kabul gereksinimleri gibi farklı gereksinim türlerinin de ortaya çıktığı izlenmektedir ayrıca tüm bunları etkileyen etme olarak çocukların yetersizlik türü ve yetersizlikten etkilenme düzeyi, çocuğun yaşı, devam ettiği için ortamı ailelerin yaşadığı SORUNLAR da da farklılaşmalara yol açabilmektedir.

Ailelerin gereksinimleri belirlenirken üzerinde durulması gereken önemli noktalardan biri aile çevresi olarak önceliklerinin neler olduğunun ortaya konmasıdır. Bu tür bir değerlendirmenin yapılabilmesi için ise bazı bir toplama araçlarına ihtiyaç vardır. Gerek aile içinden toplanan veriler gerekse çevreden toplanan veriler ailenin hem güçlü yanlarını ortaya koyacak hem de gereksinimlerini ortaya koyacaktır.

Aylık gereksinimlerini belirleme amacı ailelere verilecek aile destek eğitimlerini içeriğinin belirlenmesi olacaktır. Ancak şu unutulmamalıdır ki aile gereksinimlerini belirlemede aile bu çalışmaya katılım için gönüllü olmalı ve gerçekten gereksinimleriyle ilgili sorulara doğru yanıtlar vermelidir.

Aile gereksinimlerini belirlemede kullanılan en yaygın tekniklerden biri görüşme tekniğidir. Bilindiği gibi görüşme önceden belirlenmiş ve ciddi bir amaç için yapılan. Ve yanıtlama tarzına dayalı karşılıklı ve etkileşimli bir iletişim sürecidir. Görüşme farklı şekillerde gerçekleştirilebilmektedir. Bunlardan birincisi “yapılandırılmış görüşmeler” ikincisi “yarı yapılandırılmış görüşmeler” üçüncüsü ise “yapılandırılmış” görüşmelerdir.

Yapılandırılmış görüşme

Yapılandırılmış görüşmeler soruları ve nasıl uygulanacağı bir yönerge ile önceden planlanmış olan ve standart olarak belli işlemlerin yapıldığı bir görüşme türüdür. Yapılandırılmış görüşmelerde kullanılan bir toplum arıcı genellikle açık soru kapalı uçlu soru Tiplerinden oluşan araçlardır.

Yapılandırılmış görüşmelerde Görüşmeci sorularını ve cevap seçeneklerini önceden hazırlar. Görüşme sırasında ise Görüştüğüm kişiye soruyu sorar, yanıt seçeneklerini söyler,  görüşülen kişi yanıtını söyler. Görüşmeci ise verilen yanıtı görüşme kağıdının üzerinde yazar ya da işaretler. Yapılandırılmış görüşmelerle genellikle çocuğun ve ailenin kimliğine ilişkin bilgiler yaşam çevresine ilişkin bilgiler eğitim düzeyine ilişkin bilgiler ailenin geliri mesleğine ilişkin bilgiler gibi bilgilere yer verilir.

Yarı yapılandırılmış görüşme

Yarı yapılandırılmış görüşmeler ise görüşmenin çok daha esnek olan bir biçimidir. Bu tür görüşmede Görüşmeci görüşmede ne soracağı soruları önceden hazırlar. Aynı zamanda sordu bir soruda istenen yanıtlar verilmediğinden ya da daha ayrıntılı yanıtlar beklendiğinde sorması gereken soruları da belirler. Bu tip sorulara da ayrıntılı bilgi almaya yarayan sondaj soruları denir.  Bu soruların aile gereksinimlerini belirlemede geçerli olup olmadığını meslektaşlarına danışır. Böylece görüşme formuna son halini verir.

Uygulama sırasında görüşmeci ve görüşüne yüz yüze bir görüşme gerçekleştirir. Aileden izin alınarak yapılacak görüşmenin bir ses kaydı şeklinde kaydının alınması daha sonra sizin değerlendirmeleriniz açısından yararlı olacaktır. Bunu yaparken aileye yapılacak bu görüşmenin sadece öğretmen ve aile arasında kalıcı başka kişilerle paylaşılmayacağı açıklanmalıdır. İzin alındıktan sonra hazırsanız görüşmeye başlayabiliriz diyerek ses kayıt cihazınız çalıştırılmalı ve SORULAR sırasıyla sorulmalıdır.

Yapılandırılmamış görüşme

Yapılandırılmış görüşme diğer görüşme tekniklerine göre çok daha esnek ve doğal bir görüşme yöntemidir. Bu görüşme türü sadece odaklanılacak belli bir konu üzerinde görüşülen kişinin düşüncelerini almak amacıyla yapılan bir görüşme türüdür. Aynı zamanda serbest görüşme ya da plansız görüşme olarak da adlandırılan yapılandırılmamış görüşmelerde Görüşmeci belirlediği konuyla ilgili olarak görüşmenin akışına göre SORULAR yöneltir ve ailenin verdiği yanıtları not eder.

Yapılandırılmamış görüşme genellikle herhangi bir çalışmaya başlamadan önce ön bilgi toplamak amacıyla yapılır. Aynı zamanda bireyin gereksinimlerinin keşif edilmesine yönelik yapılan bir görüşme türüdür.

Örnek Araştırma Özeti

Cavkaytar, A. , Ceyhan, E. , Adıgüzel, O. C. , Uysal, H. & Garan, Ö. (2012). Investigating Education and Support Needs of Families Who Have Children with Intellectual Disabilities . Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry , 3 (4) , 79-99 .

Zihinsel yetersizliği olan çocuğa sahip ailelerin gereksinimlerinin belirlenmesi, Tübitak ve Anadolu Üniversitesi tarafından desteklenen “Aile Bilgi ve Destek Eğitim Programı (e-ABDEP)” projesinin ilk aşamasıdır. Bu aşamanın gereği olarak yapılan bu çalışmanın amacı,  zihinsel yetersizliği olan çocuğa sahip ebeveynlerin, eğitim ve destek gereksinimlerinin belirlenmesidir. Gereksinim belirleme çalışmaları, hedef kitleye verilecek hizmetin içeriğinin belirlenmesi biçiminde gerçekleşebilmektedir. Dolayısıyla bu çalışma kapsamında aile gereksinimlerinin e-abdep içeriğini oluşturacak şekilde belirlenmesine yönelik çalışmalara yer verilmiştir.  Bunlar içerisinde e-abdep’in hedefleri doğrultusunda anne babaların bilgi ve destek gereksinimlerinin ortaya çıkarılmasına yönelik uygulamalara yer verilmiştir

Bu amaçla aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır.

1-Ebeveynlerin aile gereksinimleri hangi konularda yoğunlaşmaktadır?

2-Ebeveynler ile idareci ve öğretmenlerin eğitim ve destek gereksinimleri konusundaki görüşleri nasıldır?

Ailelerin eğitim gereksinimlerinin belirlenebilmesi için, ailelerin zihinsel yetersizlikten etkilenmiş çocukları olduğunu öğrendikleri andan itibaren yaşadıkları sorunların saptanması, ailelerin gereksinimleriyle birlikte güçlü yanları, kaynakları ve desteklerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Bu amaçlara ulaşmada, nicel ve nitel araştırma yöntemlerini içeren karma yöntem kullanılarak veriler toplanmıştır. Geliştirilecek olan aile eğitim programı için gereksinim belirleme çalışması olan araştırmada nicel veriler, anket ve ölçeklerle, nitel veriler ise yarı yapılandırılmış görüşmelerle toplanmıştır. Nicel veriler için “Aile Gereksinimleri Belirleme Aracı (AGBA)” kullanılmıştır. Nitel veriler için ise ebeveynler ve yöneticiler ile gerçekleştirilecek olan yarı yapılandırılmış görüşme sorularının yer aldığı görüşme formu oluşturulmuştur. Araştırma Ankara, Denizli, Eskişehir, İstanbul, İzmir ve Muğla illerinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın katılımcılarını çocukları bu illerdeki Eğitim Uygulama Okullarına devam eden 163 zihin engelli çocuğun anne/babası oluşturmuştur. Bu grup içerisinden her ili temsil eden toplam 38 anne babayla yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir.

Bulgular

Araştırma sonuçları, ebeveynlerin çocuğunun ileride gidebileceği kurumlar, çocuğun şu an yararlanabilecekleri kurumlar, çocuğun büyümesi ve gelişimi, çocuğun durumu, davranışlarının nasıl kontrol edilebileceği, çocuğu için uygun doktor ve diş hekimi bulabilme. Diğer ebeveynlere konuşma, benzer çocuk ebeveynleri hakkında yazılan kitaplar, çocuğuyla iletişim kurma ve onunla oynayabilme becerileri, düzenli olarak psikolojik destek, öğretmen ve uzmanlarla çocuğu hakkında konuşma, aile içi iletişimi güçlendirme, kendine daha fazla zaman ayırma gibi konularda bilgi ve destek gereksinimleri bulunmaktadır.

Ebeveyn gereksinimleri, ebeveynler ile idareci ve öğretmenler tarafından yarı yapılandırılmış görüşme sonuçlarına göre izleyen biçimde ortaya çıkmıştır. Buna göre ebeveynler en fazla gereksinim vurgusunu sosyal destek gereksinimi alanına yapmışlardır. Bunu, başetme becerileri, çocukla çalışma becerileri, kabul süreci, okul uygulamaları ve çocuk sağlığı konularındaki gereksinimler izlemiştir. İdareci ve öğretmenler ise en fazla gereksinim vurgusunu başetme becerilerine yapmış, bunu sosyal destek, kabul süreci, çocukla çalışma becerileri, çocuk sağlığı ve okul uygulamaları izlemiştir. Buna göre ebeveynlerin vurgu yaptıkları gereksinim alanları ile idareci ve öğretmenlerin vurgu yaptıkları gereksinim alanları paralellik göstermiştir.

Araştırmada elde edilen sonuçlar e-abdep’in hedef kitlesini oluşturan ebeveynlerin gereksinim alanlarının ve gereksinimlerinin ayrıntılı olarak belirlenmesini sağlamıştır. Çalışma sonunda: ebeveynlerin çevrimiçi uygulamaları kullanılabilirliğini arttırmaya ve e-abdep’in içeriğinin düzenlenmesine yönelik öneriler geliştirilmiştir (1)

Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Hizmetleri

Psikolojik danışmanlık; bireyin problem çözme becerilerini geliştirmeyi, etkili ve doğru kararlar almalarını ve bu sayede yaşam doyumlarını artırmayı amaçlayan hizmetlerdir (2). Ailenin genel ihtiyaçları yeterince giderilmediğinde ailelerin duygusal ve psikolojik desteklere ihtiyacı ortaya çıkar. Duygusal  ve psikolojik destek ihtiyacı ailenin ve çocuğun yaşam kalitesini önemli derece etkilemektedir. özel gereksinimli çocuk aileleriyle danışmayı “Bu alanda bilgili ve deneyimli bir uzmanla özel gereksinimli çocuğun ana babası arasında yer alan, ana babanın problemlerini çözmek için gerekli tutum ve becerileri geliştirmeleri üzerinde odaklaşan bir öğrenme sürecidir “ Özellikle ailelerin çocuklarına yeni tanı konduğunda, aile tanıyı kabulle ilgili sorunlar yaşar. Bu durumda danışmanlık hizmetleri almak ailenin uyum sürecini kolaylıkla atlatmasını sağlayacaktır. Dolayısıyla ailenin çocuğunun tanısını kabulle ilgili ciddi sorunları olduğunda, hatta ağır depresyon ve yalnızlık yaşadıklarında psikolojik danışmanlık desteği almaları yararlı olacaktır.

Aileler çocuklarının gelişim dönemlerinin her aşamasında farklı duygusal güçlükler yaşar. Aileler özel gereksinimli çocuğun akranlarının çeşitli dönemlerde yaşadıkları pek çok olumlu duyguyu çocuklarının gelişimindeki gecikmelerden dolayı yaşamazlar. Örneğin, çocuğun akranları konuşmaya başlarken özel gereksinimli çocuğun konuşamaması, akranları okumayı öğrenirken onun öğrenememesi gibi. Dolayısıyla ailelerin çocuklarının içinde bulunduğu  durumu anlamaya gereksinimleri olabilir. Bu nedenle aileler  okullardaki rehberlik ve psikolojik danışmanlardan destek almalıdır.