Bağımsız Yaşam Becerileri-Sosyal Becerilerin Desteklenmesi
Bağımsız yaşam becerileri, bireyin doğumundan başlayarak yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan beslenme, barınma ve sevgi gibi birincil gereksinimleri dışındaki tüm gereksinimlerini karşılamaya dönük geniş kapsamlı bir kavramdır (1, 2). Özel gereksinimli bireylerin eğitim programlarında bağımsız yaşam becerilerine yer verilmesi onların ileriki yaşamlarında bir meslek sahibi olarak toplumun uyumlu, sorumlu bir üyesi olması anlamına gelmektedir.
Bağımsız yaşam becerilerinin sınıflandırmaları derlendiğinde dört ana başlık altında toplandığı görülür. Bunlar Başarı için gerekli temel beceriler, uyum için gerekli beceriler, toplumsal uyum becerileri, mesleki beceriler olarak dört beceri alanına ayrılabilmektedir.
Çizelge 1:
- Başarı İçin Gerekli Temel Beceriler
- Temel Gelişim Becerileri
- Sinir Sistemi Gelişimi
- Motor Gelişim
- Bilişsel Gelişim
- Temel Gelişim Becerileri
- Yaşamda Gerekli Sayısal Bilgiler
- Temel Matematik
- Zamanı Planlama
- Yaşamda Gerekli Sayısal Bilgiler
- Yaşamda Gerekli Okuma
- Temel Akademik Beceriler
- İşlevsel Okuma
- Yaşamda Gerekli Okuma
- İletişim
- Anlamlı Dil
- Alıcı Dil
- Yazma ve Sesleme Becerileri
- İletişim
- Uyum İçin Gerekli Beceriler
- Kendini Tanıma
- Kendinin Farkında Olma
- Benlik Kavramı
- Kendini Tanıma
- Kişilik ve Duygusal Uyum
- Geri Çekilme
- Kendini Kontrol Etme
- Model Alma ve Taklit Etme
- Kişilik ve Duygusal Uyum
- Bireylerarası Sosyal Beceriler
- Temel Etkileşim Becerileri
- Gruba Katılma
- Oyun Etkinlikleri
- Sosyal Etkinlikler
- Cinsel Davranışlar
- Sorumluluk
- Bireylerarası Sosyal Beceriler
- Toplumsal Uyum Becerileri (Günlük Yaşam Becerileri)
- Özbakım Becerileri
- Tuvalet
- Yemek Yeme
- Giyinme
- Özbakım Becerileri
- Tüketici Becerileri
- Para İdaresi
- Banka İşlemleri
- Bütçe Yapma
- Alışveriş Yapma
- Tüketici Becerileri
- Ev İçi Beceriler
- Mutfak Becerileri
- Ev Temizliği
- Ev Yönetimi, Bakımı ve Onarımı
- Çamaşır Yıkama ve Giysilerin Bakımı
- Ev İçi Beceriler
- Sağlık Bilgisi
- Çeşitli Sağlık Sorunlarının Tedavisi
- Beden Ölçülerini Koruma
- İlaç Kullanma
- Kişisel Sağlık Cihazlarını Ayarlayabilme
- Sağlık Bilgisi
- Topluma İlişkin Bilgi
- Bağımsız Seyahat Becerileri
- Toplumsal Beklentiler
- Toplumun Farkında Olma ve Yararlanma
- Telefonu Kullanma
- Topluma İlişkin Bilgi
- Meslek Öncesi ve Mesleki Beceriler
- İşe Hazır Olma
- İşin Farkında Olma
- İş Görüşmeleri ve İş Formları Doldurma
- İş Başında Bilgilenme
- İşe Hazır Olma
- Mesleki Davranışlar
- Mesleki Performans ve Üretim
- Çalışma Alışkanlık veTutumları
- İş İlişkileri
- Belirli Bir Mesleğe İlişkin Beceriler
- Meslek Becerilerini Öğrenme ve Değişik Durumlarda Kullanma
- Mesleki Davranışlar
- İşe Uygun Sosyal Davranışlar Sergileme
Görüldüğü gibi bağımsız yaşam becerileri her bir beceri alanı, o alanı kapsayan alt beceri alanlarından oluşmaktadır. Başarı için gerekli temel beceriler, temel gelişim becerileri, günlük yaşamda gerekli sayısal bilgiler, günlük yaşamda gerekli okuma ve iletişim gibi alt beceri alanlarından oluşmaktadır. Uyum için gerekli beceriler, kendini tanıma, kişilik ve duygusal uyum ve bireyler arası sosyal beceriler alt beceri alanlarından oluşmaktadır. Toplumsal uyum becerileri ya da günlük yaşam becerileri, özbakım becerileri, tüketici becerileri, ev içi becerileri, sağlık bakımı ve toplumsal bilgi beceri alanlarından oluşmaktadır. Meslek öncesi ve mesleki beceriler ise, işe hazır olma, mesleki davranışlar ve mesleğe uygun sosyal davranışlar sergileme gibi beceri alanlarından oluşmaktadır.
Özel eğitim uygulama okulları üçüncü kademe programlarında Bağımsız Yaşam Becerilerinin öğretimine yönelik amaçlara yer verilmektedir. Programda özbakım becerileri, vücudunu tanıma, aile ve yakın çevreyi tanıma, ev içi beceriler, tüketici becerileri, toplumsal ortamları kullanma ve serbest zaman konularına yer verilir. Öğrencinizin bağımsız yaşam becerileri alanındaki var olan performans düzeyini belirleyerek, bu alanlarda da gelişmesini destekleyebilirsiniz. Bağımsız Yaşam Becerileri üçüncü kademe programı hazırlanırken aynı zamanda öğretmen kitabı ve öğrenci kitabı da hazırlanmıştır. Kitapta çoğunlukla etkinlik temelli uygulamalara yer verilmiştir.
Bağımsız Yaşam Becerileri Öğretmen Kılavuz Kitabı
https://orgm.meb.gov.tr/derskitaplari/ciltler/kademe3/3.kademebagimsizyasambecerileriOK.pdf
Bağımsız Yaşam Becerileri Ders Kitabı
https://orgm.meb.gov.tr/derskitaplari/ciltler/kademe3/3.kademebagimsizyasambecerileriDK.pdf
Videoyu oynat
Bağımsız yaşam becerileri listesinde yer alan beceriler bir bütünlük göstermektedir. Bir başka deyişle her bir beceri alanı öğrencinin tüm öğrenim yaşamı boyunca çalışılması gereken alanlardır. Öğrenmenin birikimli bir süreç olduğu dikkate alınırsa bağımsız yaşam becerileri kolaydan zora, basitten karmaşığa doğru ilerler.
Bağımsız yaşam becerilerinin kazandırılmasında en etkili ve yaygın uygulamalar olarak uygulamalı davranış analizi yaklaşımı kabul görmektedir (3).
İleriki bölümlerde öğretim yöntemlerinde de anlaşılacağı gibi uygulamalı davranış analizi, öğrencide istenen beceri ya da davranışları sağlayabilmek için davranış öncesi ve sonrası uyaranların sistematik olarak düzenlenmesi şeklinde tanımlanabilir. Bağımsız yaşam becerilerinin öğretiminde altı basamaklı bir çalışma önermektedir. 1) öğretilecek davranış ya da becerimi analiz edilmesi, 2) öğrencinin beceri de yapabildiklerini sürekli ve doğrudan ölçülmesi, 3) öğretim süresince öğrencinin aktif olması için fırsatlar sağlanması, 4) öğrenci davranışlarını anında ve sistematik dönüşler verilmesi, 5) öğrenci davranışlarını uyaranlarla kontrolü sürecinde öğretim amaçlı ipuçlarından doğal olarak ortaya çıkan uyaranlara geçişin sağlanması, 6) yeni öğrenilen becerilerin yeni durum ve ortamlarda yerine getirilmesini sağlamak için genelleme stratejilerinin uygulaması ( 3-4).
Sosyal beceriler; bağımsız yaşam becerileri içerisinde bir alanı oluşturan, uyum için gerekli becerilerden olan, bireyler arası becerilerdir. Sosyal beceriler denildiğinde Çizelge 1’de de görüleceği gibi Temel Etkileşim Becerileri; gruba katılma, oyun etkinliklerine katılma, sosyal etkinliklere izleyici olarak ya da aktif olarak, uygun cinsel davranışlar sergileme, sorumluluk alma bireylerarası sosyal becerileri oluşturur. Kaynaştırma bütünleştirme ortamlarında eğitim alan öğrencilerin eğitim ortamlarında yaşadıkları sorunların önemli bir bölümünün kaynağı öğrencilerin çevreleriyle ilgili yaşadıkları sorunlar ve sosyal beceri eksiklikleridir. Kaynaştırma Eğitimine Devam Eden Çocukların Karşılaştıkları Sorunların Okul Ortamında Sosyal Hizmet Uygulamaları Perspektifinde Değerlendirilmesi konu araştırma sonuçları Kaynaştırma eğitimine devam eden çocukların yarısının, öğretmen ve okul yönetimince istenmeme, yeterince ilgi ve kabul görmeme ve sınıfındaki diğer çocuklarla iletişim kurmada güçlük yaşama gibi çeşitli sorunlarla karşılaştıkları belirlenmiştir (5). Bu sorunların bir bölümünün diğer insanların tutum ve davranışları, bir bölümünün de öğrencilerin sosyal beceri eksikliklerinden kaynaklanabileceği söylenebilir.
Sosyal becerileri öğretimi beş aşamadan oluşmaktadır. Bunlar:
- Öğretilecek becerileri belirleme/seçme,
- öğretimi planlama,
- öğretimin sunulması için hazırlık yapma,
- öğretim sunma,
- çocuğun performansını değerlendirme.
Örneğin, öğrencinin sınıfa geldiğinde karşılaştığı arkadaşlarını selamlaması önemli bir sosyal beceridir. Öğretmen olarak öğrencinizin bu sosyal davranışı sergilemediğini gözlüyorsanız bunu birinci aşama olan öğretilecek beceriyi belirleme aşaması şeklinde düşünebilirsiniz. Dolayısıyla öğretilecek beceri: “karşılaştığı arkadaşlarına selam verme” olsun. İkinci aşamada öğretimin planlanması gelir. Buna göre öğretimi planlayabilirsiniz.
Hedef: Arkadaşıyla karşılaştığında duruma uygun şekilde göre selam verir.
Öğrenme alanı: Selamlaşma
Hedef Davranışlar: Öğrenci, arkadaşlarıyla karşılaştığında o anki duruma uygun şekilde selam verir.
Hedef Davranışın Tanımı: Öğrenci sınıfa girdiğinde sınıftaki arkadaşlarına “gülümseyerek günaydın arkadaşlar” der.
Öğretim Yöntem ve Teknikleri: Sosyal Öyküler
Sosyal Öykü: Sabah sınıfa geldiğimde sınıfta bakı arkadaşlarım benden önce gelmiş olabilir. Ben sınıfa girdiğimde onlara günaydın diyerek selamlamalıyım. Sınıfa geldiğimde sınıfta bulunan arkadaşlarına “günaydın arkadaşlar” diyeceği. Arkadaşlarıma gülümseyerek günaydın derim ve selamlamam. Bu arkadaşlarımın hoşuna gider. Arkadaşlarımla karşılaştığımda onlara selam vermek güzel bir davranıştır.
Öğretim Teknolojileri ve Materyalleri: Öğretime uygun hazırlanmış sosyal öykü örneği.
Ortam Düzenlemeleri: Öğretmen ve öğrenci yan yanadır.
Öğretim Süreci
Dikkat Çekme: Bu aşamada öğretmen öğrenciye konudan bahseder ve elindeki sosyal öyküyle öğrencinin dikkatini çeker.
Güdüleme: Öğretmen bu aşamada öğrenciye sosyal öyküyü birlikte okuyacaklarından, onu çok dikkatli dinlemesi gerektiğinden ve pekiştireçlerden bahseder.
Gözden Geçirme ve Derse Geçiş: Öğretmen bu aşamada uygulamaya geçer.
Uygulama: Öğretmen bu aşamada öğrenciye sosyal öyküyü okur. Öğrenciyi arada sırada sosyal öyküyü okurken ‘’çok güzel dinliyorsun’’ şeklinde pekiştirir. Sosyal öykü bittikten sonra öğretmen öğrenciye çeşitli sorular sorar. Öğrencinin her doğru cevabını pekiştirir. Gerekirse sosyal öyküyü tekrar okur.
Ölçme ve Değerlendirme
Değerlendirme: Öğrencinin bu davranışının edinimi için bir hafta boyunca tekrar çalışılabilir. Günlük kayıt tutulur, ve kayıt formuna her doğru davranışı için kayıt formuna + işareti koyulur. Eğer öğrenci davranışı edinmişse genelleme öğretimi yapılır.
Genelleme Oturumları: Genelleme oturumları öğretim süreci bittikten 1 hafta sonra farklı bir ortamda, günün farklı saatinde, farklı arkadaşlarla gerçekleşecektir. Oturum değerlendirmesi için davranış kayıt formu oluşturulacak ve öğrencinin her doğru davranışı için kayıt formuna + işareti koyulacaktır.
İzleme Oturumları: Kalıcılığı belirlemek amacıyla öğretim sürecinden 3 hafta sonra yapılacaktır. Davranış kayıt formu oluşturulacak ve öğrencinin her doğru davranışı için kayıt formuna + işareti koyulacaktır.
Görüldüğü gibi öğrencinin arkadaşlarıyla olumlu etkileşime girmesinde selamlaşma gibi bir beceri oldukça önemlidir. İlk sosyal etkileşim girişimi öğrencinizden geldiğinde arkadaşlarıyla ilişkileri olumlu etkilenecektir. Bunun gibi pek çok sosyal beceri farklı yöntemler kullanılarak çalışılabilir. Sosyal beceri öğretiminde doğrudan öğretim yöntemi, model olma ve video model olma yöntemi, sosyal öykü yöntemi gibi yöntemler etkili biçimde kullanılabilir. Bu yöntemler öğretim yöntemleri bölümünde açıklanacaktır.
Bunların yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığının hazırladığı Sosyal Beceriler Dersi Öğretim Programından pek çok farklı örneğe ulaşabilirsiniz. Bu program öğrencileriniz için kazanımlarınızı ve hedef davranışlarınızı seçmenize yardımcı olacaktır.
http://orgm.meb.gov.tr/ekutuphane/wp-content/uploads/2018/06/op_1_7.pdf
Kaynakça
- Brolin, Donn E. (1991). Life Centered Career Education A Competency Based Approach. (3th Edition) Published by the Councel for Exceptionel Children, USA.
- Cavkaytar Atilla (2000). Zihin engellilerin eğitim amaçları. Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1), 115-121. (Ulusal) (Hakemli) (Makale Derleme Makale) (Yayın No: 4591366)
- Heward, (2013). Exceptional children: An introduction to special education (10. baskı). Upper Saddle River, NJ: Merril/Prentice Hall.
- Cavkaytar, A. (1999). Zihin Engellilere Özbakım ve Ev İçi Becerilerinin Öğretiminde Bir Aile Eğitimi Programının Etkililiği . Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi , 2 (03).
- Taşdemir, H., Özbesler, C. (2017). Kaynaştırma Eğitimine Devam Eden Çocukların Karşılaştıkları Sorunların Okul Ortamında Sosyal Hizmet Uygulamaları Perspektifinde Değerlendirilmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(49), 498-507.