Bölüm D: Meslek Eğitimi ve İstihdam
Türk Dil Kurumu sözlüğünde meslek: “Belli bir eğitim ile kazanılan, sistemli bilgi ve becerilere dayalı, insanlara yararlı mal üretmek, hizmet vermek ve karşılığında para kazanmak için yapılan, kuralları belirlenmiş iş” olarak tanımlanır. Beceri ise “Kişinin yatkınlık ve öğrenime bağlı olarak bir işi başarma ve bir işlemi amaca uygun olarak sonuçlandırma yeteneği, maharet.” olarak tanımlanır (1). Mesleki eğitimi özel gereksinimli öğrenciler için beceri öğretimi olarak ele almalıdır.
Özel eğitim hizmetleri Yönetmeliği 11. maddesinde eğitim kültür ve kademelerindeki özel eğitim hizmetleri açıklanırken dikkat edilmesi gereken hususları da yer verilmiştir. Buna göre özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin mesleki, teknik, sosyal veya kültürel alanlarda bilgi ve becerilerle donatılması, onların hayata kazandırılması, üretken bireyler hâline getirilmesi amacıyla bu bireylere yaygın eğitim hizmetleri verilir.
- Video: Özel Eğitim Meslek okulunda bir idareci ve kaynaştırma eğitimi uygulayan bir meslek lisesi idareci ya da meslek öğretmeniyle ile röportaj
Soru: Özel gereksinimli bireyler için mesleki eğitimin gerekliliği ve önemi hakkında neler düşünüyorsunuz? Sorusu sorulur.
Özel eğitimde mesleki ve teknik eğitim üçüncü kademede başlar. Buna göre birlikte ve ayrı eğitim uygulamalarına yer verilir. Birlikte eğitim uygulamaları kaynaştırma bütünleştirme uygulamalarıdır. Ayrıca tüm uygulamaları ise aynı özel eğitim grubunda yer alan öğrencilerin ayrı okullarda mesleki eğitimlerini devam etmesi anlamına gelir. Özellikli zihinsel ve gelişimsel yetersizligi olan öğrencilerin mesleki eğitimlerinde ayrı eğitim uygulamalarına daha fazla yer verilir. Bunun nedeni özellikle orta ağır derecede zihinsel ve gelişimsel yetersizligi olan öğrencilerin kaynaştırma bütünleştirme ortamlarında yararlanamayacak durumda olanları için hazırlanmış özel eğitim iş uygulama okulları ile zihin yetersizliğinden hafif derecede etkilenmiş bireylerin devam ettiği özel eğitim meslek okullarıdır. Yine özel eğitim hizmetleri yönetmeliğinde eğitim programlarıyla ilgili açıklamalara yer verilmiştir. Yönetmeliğin 19. Maddesine göre: “Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin devam ettiği özel eğitim okulları ve özel eğitim sınıflarında Bakanlıkça hazırlanan ilköğretim veya mesleki ve teknik eğitim programları ile öğrencilerin eğitim ihtiyaçları ve özelliklerine göre hazırlanmış özel eğitim programları uygulanır.” (2)
- Uzman Video: Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde mesleki eğitimle ilgili maddelerin açıklanması.
Daha önceki bölümlerde söz ettiğimiz bağımsız yaşam becerileri alanlarından biri de mesleğe hazırlık ve mesleki becerilerdir. Bağımsız Yaşam Becerileri konusunda da işlendiği gibi Meslek Öncesi ve Mesleki Beceriler 1) işe hazır olma, b) mesleki davranışlar, c) işe uygun sosyal davranışlar sergileme alt alanlarını içerir. İşe hazır olma; işin farkında olma, iş görüşmeleri yama ve işle ilgili formları doldurma, iş başında bilgilenme gibi yeterliklerin kazandırılmasını gerektirir.
Çizelge : Meslek Öncesi ve Mesleki Beceriler
- İşe Hazır Olma
- İşin Farkında Olma
- İş Görüşmeleri ve İş Formları Doldurma
- İş Başında Bilgilenme
- Mesleki Davranışlar
- Mesleki Performans ve Üretim
- Çalışma Alışkanlık ve Tutumları
- İş İlişkileri
- Belirli Bir Mesleğe İlişkin Beceriler
- Meslek Becerilerini Öğrenme ve Değişik Durumlarda Kullanma
- İşe Uygun Sosyal Davranışlar Sergileme
Mesleki eğitimin ilk yıllarında özellikle hazırlık sınıfı ve ilk yıllarda bu becerilerin öğretimine ağırlık verilmelidir. Birey artık belli bir meslek alanına yöneldiğinde uygulamalı mesleki eğitime başlanmalıdır. Bu aşamada okullardaki atölyelerde esleğin gerektirdiği becerilerin edinilmesine yönelik olarak mesleki performans ve üretim yeterlikleri kazandırılmalıdır. Bununla birlikte öğrencinin çalışma sorumluluklarını alarak uygun çalışma alışkanlık ve tutumları sergilemesi için etkinliklere yer verilmelidir. Çalışma yaşamındaki en önemli konulardan biri de iş ilişkileri konusudur. Öğrencinin mesleki eğitim döneminde çalışma arkadaşları, kurum kültürü gibi konularda yeterlikler kazanmaları sürdürülebilir istihdamda vazgeçilmez konulardandır. Bununla birlikte öğrencinin çalışma yaşamında karşılaşacağı gerçek durumlarla eğitiminin gerçekleştirilmesi gerekir. Belirli bir meslek alanı belirlendikten sonra o mesleğe yönelik becerilere yönelik yeterlikler geliştirilir. Öğrencinin belirli bir mesleğe yönelik beceri okul ortamındaki atölyelerde edindikten sonra öğrendiği becerileri değişik durumlarda kullanma yeterliklerine de sahip olmalıdır. Bu anlamda iş başında eğitim ve staj uygulamaları, okul dışı deneyim kazandırmada oldukça önemlidir. Mesleki eğitim içinde yer alan bu yeterlikleri besleyen ve aslında bireyin bir iş yerinde sürdürülebilir şekilde istihdamını sağlayan bir yeterlik alanı da mesleğine ve işe uygun sosyal davranışlar sergilemedir. Mesleği garsonluk ise bir garson için gerekli olan sosyal davranışları sergilemelidir. Büro görevlisi ise buna uygun etik davranışlara sahip olmalıdır.
- Uzman Videosu: Prof. Dr. Atilla Cavkaytar Özel gereksinimli bireylere Meslek Öncesi ve Mesleki Beceriler nasıl sunulmaktadır?
Proje videosu: 1 Otizmli bireyler iş gücünde projesi
https://www.youtube.com/watch?v=Wmu-lx9rc_o
Video 2: Bağımsızım Çünkü Çalışıyorum
https://www.youtube.com/watch?v=qHv7ZoY9PZs
Mesleki Eğitim Programları
Özel gereksinimli bireylerin çoğunlukla kaynaştırma /bütünleştirme uygulamaları çerçevesinde eğitim almaları öncelikli hedeflerdendir. Özel eğitim ilkelerinden biri “Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin eğitsel performansları doğrultusunda amaç, içerik ve öğretim süreçlerinde uyarlamalar yapılarak diğer bireylerle birlikte eğitim görmelerine öncelik verilmesi” şeklindedir. Dolayısıyla ortaöğretim kademesi olan üçüncü kademede mesleki eğitime devam eden öğrencilerin için eğitim programları bulundukları okulun programıdır. Bir başka deyişle genel mesleki teknik eğitim programı olarak uygulanan programdır.
Mesleki ve teknik eğitim okullarında da özel gereksinimli öğrenciler için bireyselleştirilmiş eğitim programları hazırlanarak uygulanması zorunludur. Bu anlamda öğrencinin devam ettiği okulun programı, özel gereksinimli öğrencinin performans düzeyi, yeterlikleri ilgi ve yeteneklerine uygun şekilde uyarlanarak uygulanır. Bu uyarlamaları yaparken öğrencinin gereksinimlerine göre ayrı özel eğitim meslek okulu programları önemli birer başvuru kaynağı olarak kullanılmalıdır. Bu programlara ve materyallere Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğünden ulaşılabilmektedir.
LİNK: Özel Eğitim Okulları Programları
http://orgm.meb.gov.tr/www/ozel-egitim-ile-ilgili-yayimlar/icerik/123
Görme Engelliler Özel Eğitim Meslek Okulu Programları
Bu programlar genel mesleki teknik eğitim programlarıyla harmanlanarak, öğrenci için en uygun Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı hazırlamanızı sağlayacaktır.
Mesleki Eğitim ve İstihdam Projeleri
Türkiye’de örgün eğitim tamamlandıktan sonra özellikle zihinsel yetersizliği ve OSB olan gençlerin devam edeceği sistematik bir eğitim sunan mesleki eğitim seçenekleri bulunmamaktadır. Açıklandığı gibi okul döneminde genel meslek liseleri kapsamında öğrenciler mesleki eğitim uygulamalarından yararlanmaktadır. Ancak okul sonrakı dönemde alınan mesleki eğitim istihdama dönüşmediğinde tüm çabalar boşa gitmektedir. Okul dönemi sonrasında bu eğitimler projeler, kurslar ve sivil toplum kuruluşlarının istihdam uygulamalarıyla gerçekleşmektedir (3).
Bağımsızım Çünkü Çalışıyorum: İş Koçu Destekli İstihdam Projesi
Ulusal projeler arasında en iyi örneklerden biri Türkiye Down Sendromu Derneği’nin yürüttüğü İş Koçu Destekli İstihdam Programıdır. Bu program “Bağımsızım Çünkü Çalışıyorum” Sabancı Vakfı Hibe Programları kapsamında Dernek ve Anadolu Üniversitesi iş birliğiyle oluşturulmuştur. Program İtalya Down Sendromu Derneği ve İrlanda Kare Organizasyonundan 2012 yılında alınmış ve Anadolu Üniversitesi Özel Eğitim Bölümü ile Türkiye uygulaması için iş koçu eğitim içerikleri hazırlanarak program oluşturulmuştur [3, 7]. Down Sendromu Derneği’nin destekli istihdam modelini Türkiye’de başarıyla uyguladığı söylenebilir. Dernek “İş Koçu Destekli İstihdam Programı” kapsamında iş koçu yetiştirmekte ve yetiştirdiği iş koçları aracılığıyla işe yerleştirdiği Down Sendromlu gençleri çalışma yaşamında desteklemektedir (4)
LİNK: http://www.iskoclugu.org/
- Uzman Video: Türkiye Down Sendromu Derneğinden Bir yetkilinin projeyi tanıtması
Bağımsız Yaşam İçin İstihdam 2019-2023-Employment for Independent Life (EFIL)
Erasmus+ Avrupa Birliği Projesi.
2019 yılında kabul edilen Erasmus+ Avrupa Birliği (AB) projesinin yürütücü kuruluşu Anadolu Üniversitesi, yerel ortakları Eskişehir Valiliği, Eskişehir İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Down Sendromu Derneği’dir. Yabancı ortaklar ise Avusturya, İspanya ve İtalya’dır. Proje Prof. Dr. Atilla Cavkaytar ve Prof. Dr. Yasemin Ergenekon yürütücülüğünde uygulanmaktadır. Projenin ana amacı sosyal dışlanmayla mücadele eden, istihdama katılmada en çok güçlük yaşayan grup olan zihin yetersizlik sahibi gençlerin sürdürülebilir istihdamını sağlamak üzere bir istihdam modeli geliştirmektir. Projede zihinsel yetersizliği olan bireylerin sosyal hayata katılımı ve toplumla entegre olmasını sağlamak, temel ve mesleki eğitim kalitelerini arttırmak, potansiyellerini kullanabilmelerini desteklemek için sosyal içerme politikaları geliştirmek ve uygulamak hedeflenmektedir.
LİNK: https://efilerasmus.org
VİDEO: https://efilerasmus.org/promotional-video
Otizmli Gençlerin Üretkenliğinin Artırılması ve İşgücü Piyasasına Geçişlerinin Desteklenmesi (OTİGED)
Bursa Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğümüzce yürütülen “Otizmli Gençlerin Üretkenliğinin Arttırılması ve İşgücü Piyasasına Geçişlerinin Desteklenmesi (OTİGED)” projesi, Avrupa Birliği Erasmus+ Programı kapsamında Türkiye Ulusal Ajansı tarafından finanse edilmektedir.
Engelli bireylerin daha aktif ve kapsamlı bir şekilde hem iş dünyasında hem de sosyal yaşamda yer alabilmeleri için güçlü bir şekilde desteklenmesi, Engelli İş Koçluğu modelinin sistematik bir şekilde hayata geçirilmesi ve engelli bireylere daha nitelikli hizmet sunmak için gerekli çalışmalar yürütülmektedir. Bu açıdan, projenin sürdürülebilir çıktılar üretmesi için hem yurt içinde hem de yurt dışında aktif paydaşların bulunması ve sürecin iş birliği içerisinde yürütülmesi otizmli bireylerin istihdamlarına kalıcı bir şekilde katkı sunacaktır.
Projenin iki temel hedef kitlesi bulunmaktadır. İlk hedef kitle otizmli bireyler, ebeveynleri ve diğer vatandaşlar ikinci hedef kitle ise otizmli bireylerin istihdamı için çalışan İş Koçları ve diğer profesyonellerdir. Tüm süreçler bu hedef kitleler özelinde detaylandırılacak ve ihtiyaçlar doğrultusunda çıktılar üretilmektedir.
LİNK: http://www.otiged.org
Eskişehir’in Renkleri Gökkuşağında Keşfediliyor -2012-2013
Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Kafe Garsonluk Mesleki Eğitim Projesi
Proje Eskişehir Tepebaşı Belediyesi ve Anadolu Üniversitesi iş birliğiyle gerçekleştirilmiştir. Prof. Dr. Atilla Cavkaytar yürütücülüğünde gerçekleştirilen projenin çalışma grubunda İŞKUR’da kaydı bulunan orta ve hafif derecede zihinsel yetersizliği ya da OSB olan 18 yaş ve üzeri 15 genç yer almıştır. Garsonluk Mesleki Eğitim Programı, zihinsel yetersizliği olan bireylere garson olarak hizmet verebilecekleri becerileri kazandırmaya yönelik bir mesleki eğitim programıdır. Programın amacı, zihinsel yetersizliği veya OSB olan yetişkinleri, garsonluk mesleğinin gerektirdiği davranışları sergileyebilir duruma getirmektir. Proje kapsamında 520 saatlik eğitim (72 saat teori, 448 saat uygulamalı) 21 haftada toplam 104 günde gerçekleştirilmiştir (3).
Üreten Eller -2014-2015
Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Montaj İşçiliği Mesleki Eğitim Projesi
Proje Eskişehir Tepebaşı Belediyesi ve Anadolu Üniversitesi iş birliğiyle gerçekleştirilmiştir. Prof. Dr. Atilla Cavkaytar yürütücülüğünde gerçekleştirilen projenin çalışma grubunda İŞKUR’da kaydı bulunan orta ve hafif derecede zihinsel yetersizliği ya da OSB olan, alıcı ve ifade edici becerileri gelişmiş, davranış problemi olmayan (ruhsal), 18 yaş ve üzeri bireyler yer almıştır. Projeye toplam 15 genç katılmıştır. Montaj İşçiliği Mesleki Eğitim Programı, özel gereksinimli bireylere montaj işçisi olarak hizmet verebilecekleri becerileri kazandırmaya yönelik bir mesleki eğitim programıdır. Programın amacı, özel gereksinimli yetişkinleri, montaj işçiliği mesleğinin gerektirdiği davranışları sergileyebilir duruma getirmektir. Proje kapsamında 520 saatlik eğitim (72 saat teori, 448 saat uygulamalı) 21 hafta toplam 104 gün olarak gerçekleştirilmiştir (3).
LİNK: http://www.tepebasi.bel.tr/hd.asp?hid=9760
Hayatın Tatları -2014-2015
Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Aşçı Yardımcılığı Mesleki Eğitim Projesi
Proje Eskişehir Tepebaşı Belediyesi ve Anadolu Üniversitesi iş birliğiyle gerçekleştirilmiştir. Prof. Dr. Atilla Cavkaytar yürütücülüğünde gerçekleştirilen projenin çalışma grubunda İŞKUR’da kaydı bulunan orta ve hafif derecede zihinsel yetersizliği ya da OSB olan, alıcı ve ifade edici becerileri gelişmiş, davranış problemi olmayan (ruhsal), 18 yaş ve üzeri bireyler yer almıştır. Projeye toplam 14 genç katılmıştır. Aşçı Çırağı Mesleki Eğitim Programı, zihinsel, bedensel ve işitme engelli bireylere aşçı çırağı olarak hizmet verebilecekleri becerileri kazandırmaya yönelik bir mesleki eğitim programıdır. Programın amacı, özel gereksinimi olan yetişkinleri, aşçı çıraklığı mesleğinin gerektirdiği davranışları sergileyebilir duruma getirmektir. Proje kapsamında 520 saatlik eğitim (72 saat teorik, 448 saat uygulamalı) 21 hafta toplam 104 gün olarak gerçekleştirilmiştir (3).
Ön İmalat Elemanı Yetiştirme Mesleki Eğitim Projesi-2019-2020
Eskişehir Tepebaşı Belediyesi
Proje Eskişehir Tepebaşı Belediyesi ve Anadolu Üniversitesi iş birliğiyle gerçekleştirilmiştir. Prof. Dr. Atilla Cavkaytar’ın yürütücülüğünde gerçekleştirilen projenin çalışma grubunda İŞKUR’da kaydı bulunan orta ve hafif derecede zihinsel yetersizliği ya da OSB olan, alıcı ve ifade edici becerileri gelişmiş, davranış problemi olmayan (ruhsal), 18 yaş ve üzeri bireyler yer almıştır. İmalat alanı, zihinsel yetersizliği olan bireylerin istihdamında tercih edilen meslek alanlarından biridir. Bu projede ara insan gücü yetiştirmek üzere Ön İmalat Mesleki Eğitim Programı, zihinsel yetersizliği olan bireylere meslek edindirme amacıyla hazırlanmıştır. Proje kapsamında Eskişehir Organize Sanayi Bölgesinde bir montaj atölyesi açılmıştır. Projede montaj atölyesinde eğitimini tamamlayan gençlerin Organize Sanayi Bölgesindeki iş yerlerine geçişini planlayan, bir başka ifadeyle korumalı iş yerinden destekli istihdama geçişi planlayan bir istihdam modeli uygulanmıştır (3).
Kaynakça
- TDK (2022). Türk Dil Kurumu Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
- MEB (2021). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği.
- Cavkaytar, A., Ergenekon, Y. (Ed) (2022). Zihinsel Engelli Bireylerin İstihdamının Desteklenmesi. Ankara: Vize Akademik yayınları.
- Cavkaytar, A., Ergenekon, Y., Çolak, A., Kaya, Ö., Acar, Ç. ve Down Sendromu Derneği. (2018). Bağımsızım çünkü çalışıyorum: Destekli istihdam iş koçluğu eğitimi kitabı. Down Sendromu Derneği İktisadi İşletmesi Yayınları.