Davranışlar ister uygun davranışlar olsun isterse uygun olmayan davranışlar olsun, hepsi öğrenilmiştir. Bazen isteyerek bazen de istemeyerek öğretilmişlerdir. Öğrencilerinize yeni davranışlar kazandırmak ve uygun davranışlarının oluşum sıklığını arttırmak sizin elinizdedir. Önemli olan bunu gerçekleştirebilmek için gerekli stratejileri vaz geçmeden kararlı bir şekilde uygulamanızdır. Bu bölümde özel gereksinimli olan ve olmayan öğrencilerinize yeni davranışlar kazandırmanız ve var olan uygun davranışlarının oluşum sıklığını arttırmanız için kullanabileceğiniz etkili stratejilerden söz edeceğiz.

Aslında bu bölümde söz edilecek olan stratejilerin yine siz öğretmenlerimizin bildiğiniz ve sınıfınızda sıklıkla kullandığınız stratejiler olduğunu fark edeceksiniz. Burada aktarılacak bilgiler arasında bu stratejileri kullanmanın püf noktaları ve nasıl etkili bir şekilde uygulanacağı olacaktır. Öncelikle uygun davranışların arttırılması konusunu ele alalım.

Uygun Davranışların Arttırılması

Davranış ve Uygulamalı Davranış Analizi konusunda değindiğimiz gibi, uygun davranışlar öğrencilerinizin toplum içinde kabul görmesini sağlayan davranışlardır. Öğrenciler uygun davranışlar sergilediğinde fark ederek onların bu davranışlarını ödüllendirmek bu ve benzeri uygun davranışların oluşum sıklığını arttıracaktır. Burada sözünü ettiğimiz ödüllendirme, kaynaklarda pekiştirme olarak geçmektedir.

Pekiştirme, öğrencinizin uygun davranışlarını (örn., söz istemek için parmak kaldırmak, yemekhanede sırasını beklemek, yardıma ihtiyacı olan arkadaşına yardımcı olmak vb.) gördüğünüzde bu tür davranışların tekrar oluşumunu sağlayacak yiyecek içecek (örn., küçük çikolata parçaları, leblebi, küçük kek parçaları, birkaç yudum meyve suyu, ayran vb.), nesne (örn., etiket, boya kalemi, yapıştırmalar, hikaye kitabı, vb.), övgü sözleri (örn., işte bu, harikasın, teşekkür ederim, çok güzel bir davranış, aferin sana vb.) gibi pekiştireçler vermenizdir. Buradan yola çıkarak önce pekiştireç türleri üzerinde duralım.

Pekiştireç Türleri

Yiyecek-içecek pekiştireçleri. Daha çok küçük yaştaki tipik gelişen çocuklarla, ileri derecede zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu olan bireylerle etkili olduğu bilinen yiyecek-içecek pekiştireçleri çok çeşitlenebilen pekiştireçlerdir. Örneğin, peynir, krakerler, bisküvi, fındık, badem gibi kuru yemişler, meyve, meyve suyu, ayran, süt yiyecek-içecek pekiştireçleridir. Yiyecek-içecek pekiştireçlerini kullanırken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır: İlk olarak, yiyecek-içecek pekiştireçleri öğrencinin tok olduğu zamanlarda işe yaramayacağından kullanılacağı zamanlar yemek zamanlarına göre ayarlanmalıdır. İkinci olarak, yiyeceklerin çok küçük parçalara bölünmesi, içeceklerin de küçük yudumlar halinde bardağa koyularak öğrenciye verilmesi gerekmektedir. Böylelikle çocuğun doyması engellenmiş olacak ve çocuk uygun davranışları tekrar tekrar sergileyecektir. Üçüncü nokta ise, yiyecek-içecek pekiştireçlerinin sözel övgü pekiştireci ile birlikte verilmesi gerektiğidir. Böylelikle, bir süre sonra davranış belli bir orana yükseldiğinde yiyecek-içecek pekiştireci geri çekilerek sadece sözel övgü pekiştireci kullanılabilecektir. Bu da daha doğal bir pekiştireç türü olduğu için sınıf ortamlarında daha kolaylıkla kullanılabilecektir. Kullanım özelliklerine dikkat edildiğinde yiyecek-içecek pekiştireçleri çok etkili pekiştireçler olarak bilinmektedir.

GÖRSEL 1: İçinde çeşitli pekiştireç türleri olan bir pekiştireç kutusu fotoğrafı yerleştirilecek.

Etkinlik pekiştireçleri: Çocuğun yapmaktan hoşlandığı etkinlikler, sergilediği uygun davranışları sonrasında bu davranışların oluşum sıklığını arttırmak için kullanılabilir. Böylelikle çocuk sevdiği etkinliklere ulaşabilmek için sizin belirlediğiniz hedef becerileri ya da uygun davranışları daha sık sergiler hale gelecektir. Örneğin, çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine bağlı olarak teneffüste futbol oynamak, teneffüste bilgisayar oyunu oynamak, sınıf defterini müdür yardımcısının odasına götürmek, tahta kalemlerini görevlide doldurtmak vb. etkinlikler çocukların düzeyine uygun olarak seçildiğinde gerçekten uygun davranışların sergilenmesinde işe yaramaktadır.

GÖRSEL 2: Masa başında bir kutu oyunu oynayan gençler fotoğrafı yerleştirilecek.

Nesnel pekiştireçler: Nesnel pekiştireçler herhalde tüm öğretmenlerimizin en sık kullandıkları pekiştireç türlerindendir. Özellikle de okul öncesi dönem ve ilkokulun ilk yıllarında sıklıkla kullanılan nesnel pekiştireçler, öğrencinin yakasına yapıştırılan etiketler, defterinde biriktirmesi için verilen yapıştırmalar, kalem arkasına takılan süsler, oyuncak araba, oyuncak bebek, futbolcu-basketbolcu kartları ve çeşitli kırtasiye malzemeleri gibi nesneler nesnel pekiştireçler olarak örneklenebilir.

GÖRSEL 3: Çeşitli sticker fotoğrafları yerleştirilecek.

Burada da tüm pekiştireç türlerinde olduğu gibi, öğrenciniz ya da öğrencileriniz için gerçekten pekiştirici özelliği olan nesneleri seçmek çok önemlidir. Sizin çok beğenerek seçtiğiniz bir nesne öğrenciniz için uygun davranışları sonrasında yeterince teşvik edici olmayabilir. Bu nedenle öğrencinizi ve özelliklerini iyi tanıyarak nelerden hoşlandığını bilmeniz ve pekiştireçlerinizi ona göre belirlemeniz çok önemlidir.

Sosyal pekiştireçler: Fiziksel ya da sözel olarak övgüler öğrencinin uygun davranışlarını arttırmak için kullanılabilecek sosyal pekiştireç türleridir. Örneğin, sarılmak, çak bir beşlik yapmak, sırtını sıvazlamak, omzuna dokunmak, göz kırpmak, baş parmakla tamam işareti yapmak, “aferin” demek, “harikasın” demek, “işte bu” demek, “yaşasın” demek, “aslanım benim” demek, “başardın” demek sosyal pekiştireç türlerine örnektir. Sosyal pekiştireçlerde de diğer pekiştireç türlerinde olduğu gibi öğrencilerinizin özelliğine ve yaş ve gelişim düzeyine uygun pekiştireçler seçmek, pekiştirmenin etkililiğini arttıracaktır.

GÖRSEL 4: Öğrencisiyle çak bir beşlik yapan öğretmen fotoğrafı yerleştirilecek.

Pekiştireç Kullanırken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Pekiştireçlerin pekiştirici özelliğinin olması bireyden bireye farklılık göstermektedir. Seçtiğiniz ve vermeye karar verdiğiniz pekiştireç her öğrenci için aynı etkiyi yapmayacaktır. Bu nedenle, eğer tüm öğrencileriniz için kullanmak niyetindeyseniz tüm öğrencilerinizin hoşlanacağını bildiğiniz pekiştireçler (örn., grup oyunları, teneffüste birlikte zaman geçirme vb.) seçmelisiniz. Benzer şekilde eğer bir hedef öğrenci için pekiştireç seçecekseniz o öğrencinin bireysel özelliklerini ve hoşlandığı ve hoşlanmadığı şeyleri (örn., dokunulmaktan hoşlanmayan otizmli bir öğrenci için sarılmak ya da omzuna dokunmak uygun bir pekiştireç olmayacaktır) göz önünde bulundurarak pekiştireci seçmeniz gerekmektedir. Pekiştireçleri seçerken uygun düzeyde olan ve cevap verebilecek öğrencilere hangi pekiştireçleri tercih ettiği sorulabilir. Öğrenciye pekiştireç olabilecek seçenekler gösterilerek hangisini tercih ettiği sorulabilir. Öğrencinin cevabına göre hangi davranışın ardından hangi pekiştirecin verileceğine karar verilebilir.

Pekiştirme sürecinin etkili olması için uygun pekiştireç belirlemenin yanı sıra pekiştireci uygun davranışın hemen ardından sunmak ve pekiştireci verirken de neden verdiğinizi açıklamak da çok önemlidir. Böylelikle öğrenciniz uygun bir davranış sergilediğini ve sizin de bu davranışın olmasından hoşlandığınızı anlayacak ve bu tür davranışları tekrar sergilemek isteyecektir. Etkili pekiştirme sistemi uygulamanın bir başka önemli noktası da uygun davranışların kararlı bir şekilde fark edilmesi ve pekiştirilmesi gerektiğidir.

11. VİDEO 1: Masa başı etkinlik sırasında öğrencisini sürekli pekiştiren bir okulöncesi öğretmeninin uygulaması

VİDEO 1 İÇERİK: Öğretmen öğrencileriyle masa başında çalışırken öğrencilerinin uygun davranışlarını görerek sözlü olarak pekiştirmektedir:

• Ceyda boyalarını arkadaşınla paylaşman çok güzel.
• Kerem boyama kitabını ne kadar temiz kullanmışsın aferin sana.
• Öykücüm hiç taşırmadan boyamışsın süpersin. Gibi.

Bir başka önemli nokta pekiştirecin doyum sağlayacak kadar çok verilmemesi gerektiğidir. Bu durum özellikle de yiyecek içecek pekiştireçleri kullanılırken önem kazanmaktadır. Yiyecek kullanılacağı zaman mümkün olduğunca küçük parçalara bölünmesi, içecek kullanılacağı zaman bir bardağa yudum yudum koyularak verilmesi, öğrencinizin doyması söz konusu olmadan pekiştirmenizi sağlayacaktır.

Yukarıda sayılan tüm önemli noktalara ek olarak, bir de pekiştirmenin hangi sıklıkta yapılması gerektiği konusu vardır. Şimdi biraz da pekiştireç kullanma tarifelerinden söz edelim.

Pekiştirme Tarifeleri

Kullanılan pekiştireçlerin etkili olabilmesi için doğru pekiştireçlerin belirlenmesinin yanı sıra pekiştireçlerin kullanılış sıklığı ve tarifesinin de doğru belirlenmesi ve kullanılması gerekmektedir. Yeni öğrenilen davranışların başlangıçta davranış her oluştuğunda pekiştirilmesi (sürekli pekiştirme) gerekir. Daha sonra davranış artık belli bir sıklığa ulaştığında daha aralıklı pekiştirme (aralıklı pekiştirme) yapılarak davranışın kendiliğinden gerçekleşmesini hedeflemek gerekmektedir.

Sabit ve aralıklı pekiştirme tarifelerini bir örnekle açıklamaya çalışalım. Örneğin öğretmeni Serhat’ın yemekhane sırasında arkadaşlarını rahatsız etmeden sırasını bekleyerek yemeğini almasını istemektedir. Bu davranışın kalıcı olmasını sağlamak için de Serhat yemek sırasında giderken Serhat’a kural hatırlatması yapar (örn., “Serhat yemek sırasında beklerken güzelce durmanı istiyorum.”) ve Serhat yemek sırasında iken “Serhat harikasın.” der ya da Serhat’a karşıdan baş parmağı ile tamam işareti yaparak sosyal pekiştireç verir. Serhat arkadaşlarını rahatsız etmeden tüm sıra boyunca durduğunda da “Serhat çok güzel bekledin sırada. Aferin sana.” gibi övgü sözleriyle öğrencisinin davranışını her gün pekiştirir. Bir süre sonra Serhat artık pekiştirilmeden daha uzun süre arkadaşlarını rahatsız etmeden sırada durur hale geldiğinde de artık sadece sırada bekleme tamamlandığında Serhat yemeğini alırken “Harika bekledin, aferin sana, haydi şimdi yemeğini ye bakalım.” gibi övgü sözleriyle pekiştirirken daha sonraları iki günde bir ve daha sonra da haftada bir gibi övgü sözleri kullanmayı biraz daha seyrekleştirerek gerçekleştirir. En son artık Serhat sırada düzgünce beklemeyi alışkanlık haline getirdiğinde ara sıra yine övgü sözleriyle Serhat’ı pekiştirmeye devam edebilir.

Yeni Davranışların Kazandırılması

Pekiştirmeyi ve tarifeli pekiştirmeyi aktardıktan sonra, yeni davranışların kazandırılmasından söz etmek daha kolay olacaktır. Bazen öğrencinizde hiç olmayan ancak olsa arkadaşları tarafından kabul görmesinde çok etkili olacağını düşündüğünüz bazı davranışları ya da sınıfta kural olarak koyduğunuz ancak öğrencinizde hiç mevcut olmayan davranışları öğrencilerinize kazandırmak isteyebilirsiniz. Bu gibi durumlarda da etkili olarak kullanacağınız araç yine pekiştireçler olacaktır. Yeni davranışlar kazandırmada kullanılan strateji “şekil verme” stratejisidir. Şekil verme, hedef davranışa ulaşmayı sağlayacak başarı ile sergilenen ardışık yaklaşık olarak adlandırılan davranışların ayrımlı pekiştirilmesi ile yeni davranışların kazandırılması sürecidir. Ayrımlı pekiştirme uygulaması, Uygun Olmayan Davranışlarn Azaltma ve Ortadan Kaldırma bölümünde “çocuğun yaptığı uygun olmayan davranışlara ilgi gösterilmezken gerçekleştirdiği uygun davranışlar övülür, pekiştirilir ki, bu davranışların oluşum sıklığı artırılsın” şeklinde tanımlanmıştı. Ardışık yaklaşıkları belirlemeyi ise, bu bölümde göreceğiz.

Şekil verme hedef davranışa ulaşılmasını sağlayacak ardışık yaklaşıkların becerilerin/davranışların belirlendiği, öğrencinizin davranış dağarcığında olan yaklaşığı pekiştirmeniz ile sürece başlandığı, öğrenilen yaklaşıktan pekiştirmenin geri çekilerek bir sonraki yaklaşığın pekiştirilmesiyle sürece devam edeceğiniz bir uygulamadır. Bir örnekle daha açık bir şekilde anlatmaya çalışalım.

Örneğin, öğrencinizin dikkat süresini arttırmak istiyor olun. Öğrenciniz Ali ders sırasında yapılan etkinliklere sadece beş dakika dikkatini yöneltmektedir. Oysa sizin istediğiniz Ali’nin etkinliklere en az 20 dakika süreyle dikkatini yöneltmesini sağlamaktır. O halde burada yapılması gereken, Ali’nin performansından yola çıkarak ardışık yaklaşıklar belirlemek ve bu ardışık yaklaşıkları pekiştirmektir. Bu aşamada öncelikle Ali’nin performansından başlayarak ardışık yaklaşıkları belirlemeniz gerekmektedir:

• Ali 5 dakika süreyle etkinliğe dikkatini yöneltir.
• Ali 7 dakika süreyle etkinliğe dikkatini yöneltir.
• Ali 9 dakika süreyle etkinliğe dikkatini yöneltir.
• Ali 12 dakika süreyle etkinliğe dikkatini yöneltir.
• Ali 15 dakika süreyle etkinliğe dikkatini yöneltir.
• Ali 20 dakika süreyle etkinliğe dikkatini yöneltir.

Ali ile şekil verme stratejisini uygularken ilk önce Ali’yi 5 dakika etkinliğe dikkatini yönelttiği için pekiştirerek işe başlayabilirsiniz. Daha sonra 7 dakika boyunca etkinliğe dikkatini yönelttiğinde pekiştirip 5 dakika için pekiştireç vermemelisiniz. Bir sonraki aşamada artık Ali’yi etkinliğe 9 dakika dikkatini yönelttiğinde pekiştirip 7 dakika için pekiştirmemelisiniz. Bu şekilde her bir basamağı atladığınızda önceki basamaktaki davranışı pekiştirmeyi kesip yeni basamaktaki süre boyunca gerçekleşen davranışı pekiştirerek hedeflediğiniz 20 dakika dikkatini yöneltmeye ulaşmayı başarabilirsiniz.

Bazen de öğrencilerinizin bazı etkinlikleri belli sürelerde tamamlamasını isteyebilirsiniz. Örneğin hafif düzeyde zihin yetersizliği olan kaynaştırma öğrenciniz Furkan’ın kendisine verilen 10 matematik problemini 15 dakikada çözmesini hedef olarak belirleyebilirsiniz. Çünkü sınıf arkadaşları 15 problemi 15 dakikada çözmektedirler. Siz de gerekli uyarlamayı yaparak Furkan için 10 problemi 15 dakikada çözme becerisini hedef olarak belirlemişsinizdir. Furkan’ın var olan performansı ise 10 problemi 25 dakikada çözmektir. O halde şekil verme stratejisini uygulayabilmek için Furkan’ın performans süresinden başlayarak ardışık yaklaşıklarını belirlemeniz gerekmektedir.

• Furkan kendisine verilen 10 matematik problemini 25 dakikada çözer.
• Furkan kendisine verilen 10 matematik problemini 23 dakikada çözer.
• Furkan kendisine verilen 10 matematik problemini 20 dakikada çözer.
• Furkan kendisine verilen 10 matematik problemini 18 dakikada çözer.
• Furkan kendisine verilen 10 matematik problemini 15 dakikada çözer.

12. VİDEO 2: Öğretmen öğrencisinin problem çözme davranışını belli bir sürede tamamlaması için belirlediği hedefe ulaşmasını sağlayacak ardışık yaklaşıkları belirlerken bir video çekilir.

VİDEO 2 İÇERİK: Buradaki videonun içeriği yukarıdaki Furkan örneğindeki ardışık yaklaşıkların sesli olarak konuşma gibi söylenirken bir taraftan da yazılı hale getirilmesi şeklinde olacaktır.

Burada da süreci uygularken ilk olarak Furkan 25 dakikada 10 matematik problemini çözdüğünde pekiştirilerek işe başlanmalıdır. Ardından Furkan’ın biraz daha hızlı problem çözmesi için hangi ipucu işe yarayacaksa (her bireyde etkili olan ipucu farklı olabilir, bir çocukta model ipucu çok işe yararken başka bir çocukta işe yaramadığı gözlenebilir) o ipucu verilerek Furkan’ın ikinci ardışık yaklaşık olan 23 dakikada problemleri çözmesi sağlanarak Furkan pekiştirilir. Artık 25 dakikada problemleri çözdüğünde Furkan’ı pekiştirmezsiniz. Bu şekilde, yine önceki örneklerde olduğu gibi, her bir basamağı atladığınızda önceki basamaktaki davranışı pekiştirmeyi kesip yeni basamaktaki süre boyunca gerçekleşen davranışı pekiştirerek hedeflediğiniz 15 dakikaya ulaşmayı başarabilirsiniz. Bu yaptığınız işe, davranışın akıcılığını kazandırmak diyoruz. Yani davranış çocuğunuzun akranları tarafından gerçekleştirilen sürede ya da onlara yakın bir sürede gerçekleştiriliyorsa, davranışta akıcılık kazanılmış olmaktadır.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Olçay, S. (2014). Şekil verme (369-388). (Ed. E. Tekin İftar). Uygulamalı Davranış Analizi. Ankara: Vize Yayıncılık.

Vuran, S. (2014). (7. Baskı) Uygun davranışlar kazandırma/Artırma (s. 17-40) (Ed. E. Tekin İftar). Davranış ve Öğrenme Sorunu olan Çocukların Eğitimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını No: 1823.